مزاج شناسی

مزاج شناسی

مزاج چیست؟

مقدمه:

کلمه مزاج برای همه ایرانیان نام کاملا آشنایی است. افرادی را که زود عصبانی می شوند آتشین مزاج می خوانند، افراد دیر جوش و کم حرف و غیر فعال را سرد مزاج می نامند. حقیقتا معنی مزاج چیست؟ چگونه می توانیم مزاج خود را یا به تعبیری درست تر طبیعت بدن خود را بشناسیم. اختلاف طبایع افراد همیشه مورد کنجکاوی و سئوال بوده است. در یک روز پائیزی به مردمی که بیرون از منازل خود و به جهت رفتن به محل کار در حرکتند دقت کنید تعدادی با پالتو و شال و کلاه، تعدادی با یک ژاکت معمولی و تعدادی فقط با یک پیراهن بیرون آمده اند، این ها چه تفاوتی دارند؟ تعدادی خیلی زود چاق می شوند و عده ایی با وجود خوردن مقدار قابل توجهی غذا، همچنان اندام مناسبی دارند، تعدادی خواب سبک دارند و ساعات خوابشان کم است،

تعدادی خواب سنگین و طولانی دارند، بعضی ها خیلی تند و تیز هستند، بلند و سریع تکلم می کنند در حالی که تعدادی نیز خیلی آرام و منقطع و با تأنی حرف می زنند، برخی افراد با خوردن یک خیار دل درد می گیرند و به قول معروف سردیشان می شود در حالی که بعضی ها با خوردن نیم کیلو خیار هیچ واکنشی ندارند . تمام آزمایشات بالینی این افراد سالم است و از لحاظ بررسی خون و بافت های بدن و اعضاء و تمام موارد آزمایشگاهی همه طبیعی هستند پس اختلاف این افراد در کجاست؟

جواب تمامی این سئوالها را در طب سنتی در بحث طبایع یا مزاج پیدا می کنیم. طبیعت انسان ها با هم تفاوت دارد، اگر بخواهیم سبک زندگی سالم و روش دستیابی به سلامت واقعی را تجربه نمائیم، باید به جسم و روان آدمی ازدیدگاه طب سنتی یا طب مزاجی ایران نظر کنیم.

 

تعریف ارکان مزاجی:

قبل از آنکه به تعریف مزاج بپردازیم لازم است که با چند اصطلاح در طب سنتی آشنا شویم.

از دیدگاه طب سنتی عوامل تشکیل دهنده جهان خلقت و بدن انسان، چهار عنصر اصلی به شرح ذیل می باشند، به عبارتی دیگر اجزای اولیه بدن انسان و غیر انسان از اجسام بسیطی تشکیل شده اند که غیر قابل تقسیم به اجسام مختلفه دیگر می باشند که به آنها ارکان گفته می شود.

 الف ) آتش که گرم و خشک است . ب ) هوا که گرم و تر است . ج ) آب که سرد و تر است . د ) خاک که سرد و خشک است.

 

تعریف مزاج:

هرگاه اجزای یک ارکان با دیگری در آمیزد به نوعی که اثر کند یکی در دیگری به قوت های خود که ضد هم اند و هر یکی تیزی دیگری را بشکند، همانندی فعل و انفعال در اجزا آن مرکب به حدی برسد که در همه اجزا کیفیتی یکسان پیدا گردد.

این کیفیت مرکب را مزاج گویند.

مزاج همان طبع است و آنرا نباید با خلط یا رکن اشتباه کنید، مزاج جسم نیست. بلکه گرمی، سردی، خشکی، و تری را مزاج گویند.

انواع مزاج:

مزاجهای اصلی را می توان در نه طبقه به شرح ذیل دسته بندی کرد:

1- در تعدادی رکن آتش بیشتر ازسایر ارکان است این افراد مزاج گرم و خشک دارند آن ها را صفراوی می گویند.

2- در تعدادی رکن هوا بیشتر از سایر ارکان است این افراد مزاج گرم و تر دارند آن ها را دموی می گویند.

3- در تعدادی رکن آب بیشتر است این افراد مزاج سرد و تر دارند، لذا آن ها را بلغمی می گویند.

4- در تعدادی رکن خاک بیشتر است این افراد مزاج سرد و خشک دارند که آن ها را سوداوی می گویند.

5- در تعدادی نیز این ارکان نسبتاً در حالت تعادل هستند این افراد مزاج معتدل دارند.

6- در تعدادی ارکان آتش و هوا بیشتر از سایر ارکان هستند این افراد مزاج گرم دارند و از لحاظ تری و خشکی معتدل هستند.

7- در تعدادی ارکان هوا و آب بیشتر از سایر ارکان هستند این افراد مزاج تر دارند و از لحاظ گرمی و سردی معتدل هستند.

8- در تعدادی ارکان آب و خاک بیشتر است این افراد مزاج سرد دارند و از لحاظ تری و خشکی معتدل هستند.

9- در تعدادی ارکان خاک و آتش بیشتر است این افراد مزاج خشک دارند و از لحاظ گرمی و سردی معتدل هستند.

 

بنابراین هر فرد از بدو تولدش دارای حرارت و رطوبت غریزی می باشد که به آن مزاج اصلی یا جبلی می گویند.

 

اخلاط

تعریف خلط:

یکی دیگر از اصطلاحاتی که در این مبحث نیاز است با آن آشنا شویم خلط می باشد.

هر غذایی که می خوریم هنگامی که وارد بدن ما می شود در معده هضم آن آغاز می گردد، به کبد می رود در کبد چهار خلط یا چهار نوع مایع تولید می شود که نام و خصوصیات آن ها به قرار ذیل است :

الف ) خلط دم که دارای مزاج گرم و تر است.

ب) خلط صفرا که دارای مزاج گرم و خشک است.

ج) خلط بلغم که دارای مزاج سرد و تر است.

د ) خلط سودا که دارای مزاج سرد و خشک است.

اگر چه همه این اخلاط در خون موجودند اما خدا برای صفرا و سودا جایگاه ذخیره در نظر گرفته است.

طحال: جایگاه ذخیره سوداست.

کیسه صفرا : جایگاه ذخیره صفراست

که در آن جمع باشند ودر صورت نیاز به اندازه لازم در بدن انتشار یابند.

اما "دم" و "بلغم" در عروق خونی ولنفاوی و... در حال گردش اند .

وجود هر چهار خلط در بدن انسان ضروریست اما در حد خاص و معین و کمبود و یا فزونی هر یک از آنها باعث سوء مزاج یا غلبه اخلاط می گردد که در این حالت برای رفع مشکل باید تدابیر مربوطه رعایت و درمان صورت پذیرد.

 

مزاج شناسی

الف : ویژگیهای افراد دارای مزاج گرم وتر (افراد دموی) و علائم غلبه خلط دم

این افراد هیکل درشت و بدنی عضلانی دارند و لاغر نیستند. پوستی سرخ و سفید رنگ دارند. موهای پر پشت دارند، نبض پر و قوی دارند. خوب می خوابند و تحمل بی خوابی را نیز دارند. پوست اینها گرم و مرطوب و نرم است. نه گرمایی هستند و نه سرمایی، اما به نسبت تحمل سرما برایشان راحت تر است. میل به شیرینی و ترشی دارند. همه نوع غذا را می توانند بخورند.

این افراد انسانهای شجاع و جسور هستند با اعتماد به نفس بالا. معمولاً مدیر و رهبر یک گروه یا یک جمع می باشند و خوش اخلاق، صمیمی، خوشرو و آرام هستند اما اگر عصبانی شوند، رفتارهای مخاطره آمیز از خود نشان می دهند. معمولاً اهل ریسک کردن هستند. به اندازه صفراوی مزاج ها منظم ودقیق نیستند، اکثراً بی نظم هستند، هوش و حافظه بالایی دارند. سریع و پر انرژی هستند. میل و توان جنسی بالایی دارند استعداد ابتلا به بیماریهای قلبی و عروقی و فشار خون بالا دارند. عروق روی دست ها برجسته است نبض آنان پر و قوی است.

قدرت حرکات بدنی آنها بالاست و صدایی رسا و محکم دارند. قدرت هضم و اشتهایشان خوب است و معمولاً یبوست ندارند.

دموی ها معمولاً افرادی بی خیال و سرزنده و اغلب بی حساب و کتاب اند.

توصیه و تدابیر:

افراد دموی باید غذاهای خنک و سردی مثل آش انار، آش آلو، آب زرشک، خیار، مرکبات و ماست مصرف کنند تا حرارت بدن تعدیل شود.

اگر فرد دموی همراه با غذای گرم مثل شیرینی‌جات از مواد و اغذیه سرد استفاده نکند دچار جوش و خارش بدن، گر گرفتگی، بیقراری، کهیر، سوزش ادرار، سوزش سر دل و آفت دهان خواهد شد.

معمولاً بیماریهای افراد دموی در اثر افزایش حرارت و رطوبت و به طور کلی افزایش خون به وجود می‌آید که حجامت به عنون مؤثرترین درمان برای دموی مزاج‌ها مطرح است. چون دم گرم‌ و تر است، رژیم غذایی مناسب برای دموی‌ها رژیم غذایی سرد و خشک است.

علایم غلبه خلط دم:

•    پری رگها و پری نبض

•    سر درد و احساس سنگینی سر

•    سرخی چشم ها در صورت و بدن

•    ایجاد دمل و جوش و بثورات پوستی و خارش (بیشتر در تنه وکتف)

•    زیاد شدن خواب

•    احساس کسالت و خمیازه

•    احساس مزه شیرین در دهان

•     خون ریزی لثه وبینی

•    خارش محل حجامت وفصد قبلی

•    افزایش فشار خون

 

 

 

 

ب : ویژگیهای افراد دارای مزاج گرم و خشک (افراد صفراوی) و علائم غلبه خلط صفرا

این افراد لاغر اندام هستند  اما مفاصل واستخوان بندی درشت و برجسته دارند. پوست گرم وخشکی دارند. رنگ پوست و سفیدی چشم آنها کمی به زردی می زند. موهای پر پشت و سیاه و گاهی مجعد دارند و به علت حرارت و خشکی زیاد بیشتر مستعد تاسی سرند.

خشکی دهان و عطش فراوان دارند. خیلی گرمایی هستند و در تابستان اذیت می شوند. استعداد این را دارند که با خوردن خوراکیهای خیلی گرم دچار خارش و کهیر شوند. تمایل به خوردن ترشی ها (سرکه، تمرهندی و لواشک) را دارند و هم چنین سردیهایی مثل خیار، کاهو و هندوانه. تمایل به خوردن شیرینی در اینها کم است. نبض پر و قوی دارند. عروق برجسته در دست دارند. این افراد زود عصبانی شده و زود هم عصبانیتشان فروکش می کند. بسیار پر انرژی و پر تحرک هستند. افراد باهوش و زیرک هستند و هم چنین پر حرف. در کارها چالاک و سریع هستند. افراد دقیق، منظم و تیز بین هستند. میل بالای جنسی و توان جنسی متغیر دارند.

پیوسته، سریع و بلند صحبت می کنند. خوابشان کم و سبک است. قدرت هاضمه آن ها خوب است و معمولاً یبوست دارند.

از حافظه و قدرت یادگیر ی بالایی برخوردار هستند،  روابط اجتماعی آن ها قوی است. عجول و بی قرارند.

اصولاً مزاج های گرم (دموی ها و صفراوی ها)  از لحاظ اعمال بدنی و خصوصیات حیاتی از قدر ت بالایی برخوردارند، گرما موجب افزایش کارکرد اعضای مختلف از مغز و اعصاب گرفته تا اندام های تناسلی می گردد.

توصیه و تدابیر:

رژیم غذایی مناسب برای صفراوی‌ها (گرم و خشک) غذاهائی است که سرد و تر باشند.

افراد صفراوی غالباً در اثر حجامت تعدیل مزاج یافته و رنگ و رویی به مراتب روشن‌تر از قبل خواهند داشت، اشتهای آنان با حجامت افزایش می‌یابد و در صورت تکرار حجامت فربه و چاق خواهند شد. نمونه‌ای از رژیم غذایی مناسب برای افراد صفراوی کاهوست که سرد و تر است و برای دفع صفرا مفید است. ماهی، ماست و به طور کلی لبنیات، مرکبات، ماء الشعیر (آب جو) آب‌غوره ، آب ‌لیمو برای صفراوی‌ها مفید و لازم است.

علائم  غلبه صفرا:

•    زردی رنگ چشم و پوست

•    خشکی دهان وبینی

•    عطش زیاد

•    جوش و آکنه در سر وصورت

•    خشکی پوست واگزما

•    تلخی دهان

•    کاهش اشتها به غذا

•    احساس گز گز و سوزن سوزن شدن بدن

•    نبض سریع

•    احساس تهوع

 

 

 

 

ج : ویژگیهای افراد دارای مزاج سرد و خشک (افراد سوداوی) و علائم غلبه خلط سودا

 اغلب افرادی هستند لاغر با استخوانهای نازک و کشیده، پوست سوداوی ها خشک و رنگ آن از حالت سفید تا سبزه و تیره متغیر است، موی بدن سوداوئی ها کم است و موی سرشان به علت سردی و خشکی زودتر دچار سفیدی یا حالت گندمگون می شود، نبض آن ها تقریباً کند اما سفت و باریک است.

در لمس بدنشان سرد و خشک و پوستشان سفت است. بینی آنان خشک است. خواب کم دارند. تحمل هوای سرد را ندارند و در هوای گرم و فصل بهار راحت ترند. در فصل پاییز خیلی اذیت می شوند. تمایل به خوردن شیرینی و گرمی ها دارد. اینها افراد دقیق و منظم، دور اندیش و محاسبه گر هستند و محتاط می باشند.

بیشتر اوقات دچار نگرانی و دو دلی و وسواس در تصمیم گیریها می شوند، افراد لجباز هستند و در تصمیمات خود بسیار پایدار و ثابت قدم هستند. خیلی اهل فکر وخیال هستند. خود خور و درون گرا وکم انرژی هستند. مستعد افسردگی و وسواس اند.

حرکاتشان از حالات آرام و کند تا معمولی متغیر است با احتیاط و دقت صحبت می کنند در نتیجه کلامشان سریع و بلند نیست، زود سیر شده اما سریعاً گرسنه می شوند، قدرت هاضمه بالایی ندارند. از نظر  قدرت و میل جنسی ضعیفند و تمایلشان به رفتار محبت آمیز بیش از آمیزش جنسی است.

افراد سوداوی مزاج افرادی خشک، کم معاشرت، تابع مقررات، فنی، دقیق، حسابگر، دور اندیش و اغلب سمج هستند، اگر نسبت به کسی کینه داشته باشند از دل بیرون نخواهند کرد. اصرار دارند که هر کاری را به انجام برسانند و جنبه عقلانی امور را بیشتر مد نظر دارند . دوستی با سوداوی ها کار ساده ای نیست .

توصیه و تدابیر:

سودا چون سرد و خشک است افراد سوداوی باید از غذاهای گرم و تر بیشتر مصرف نمایند.

در میان فصل ها، پاییز فصل سوداست و بهترین فصل برای حجامت افراد سوداوی نیز فصل پاییز است.

علائم غلبه سودا:

•    لاغری وخشکی وسفتی پوست

•    دو نیم شدن انتهای موهای سر (موخوره)

•    سوزش سر دل

•    اشتهای کاذب(گرسنگی زودرس)

•    سیاه وتیره شدن رنگ پوست بخصوص تیرگی زیر چشم

•    فکر وخیال زیاد (وسواس)

•    خواب سبک و پریدن مکرر از خواب

•    اضطراب و تشویش خاطر (افسردگی)

•    سیری زود رس

 

 

 

 

 

د : ویژگیهای افراد دارای مزاج سرد و تر (افراد بلغمی) و علائم غلبه خلط بلغم

هیکل بلغمی ها معمولاً درشت است و افرادی چاق هستند و بدن پر چربی دارند.

پوست سفید رنگ دارند و در لمس، پوست بدنشان سرد و مرطوب و نرم است.

موهای کم پشت دارند. دهانشان مرطوب است. تشنه نمی شوند. خواب آن ها سنگین و زیاد است. احساس کسلی و بیحالی دارند. تمایل به خوردن شیرینی و ادویه جات و گرمی جات دارند. در فصل زمستان خیلی اذیت می شوند. مستعد ابتلا به بیماریهای روماتیسمی و مشکلات گوارشی هستند. با خوردن سردی ها دچار مشکل می شوند. نبض ضعیف دارند. کم انرژی و کم جنب و جوش هستند و در کارها کند هستند خیلی دیر عصبانی می شوند. فراموشکار و کند ذهن هستند. افراد راحت و بی قید به اکثر مسائل هستند. همه چیز را راحت می گیرند و خود را درگیر چیزی نمی کنند. توان ریسک ندارند. بی اراده هستند . متاثر از دیگرانند. میل جنسی کم و توان جنسی کم دارند.

چندان قوی نیستند. همچنین با تأنی صحبت می کنند. اشتهایشان زیاد نیست و قدرت هضم بالایی ندارند.

سردی و رطوبت بدن توان جنسی آنها را کاهش می دهد.

بلغمی ها معمولاً افرادی آرام، صبور، تسلیم پذیر و مسالمت جو هستند، بیشتر دور اندیش و با احتیاط هستند و در انجام امور از خود شجاعت نشان نمی دهند، روابط اجتماعی آنان چندان قوی نیست و از حافظه و قدرت تمرکز بالایی برخوردار نمی باشند.

توصیه و تدابیر:

افراد بلغمی نباید سردیجات را به تنهایی میل کنند ( باید همراه با مصلحات میل شود).

حجامت نیز برای بلغمی ها بدون نظر پزشک توصیه نمی شود.

علائم غلبه بلغم:

•    سفیدی رنگ پوست

•    نرمی وسردی پوست

•    کندی حواس

•    زیادشدن خواب

•    مدفوع بدبو

•    فراموشی وکند فهمی

•    ترشحات پشت حلق وبلغمی وسرفه زیاد

•    ضعف هضم وآروغ ترش زدن

•    افزایش آب دهان

•    افزایش اشتها

•    تجمع چربی شکمی

•    عدم تشنگی

•    ادرار سفیدرنگ

•    احساس کسلی و بی حالی

 

 

 

 

 

 

نتیجه گیری :

مزاج سرشتی یا جبلی، مزاجی است که از طریق ارث از پدر و مادر به فرد منتقل می شود و از زمان تولد در فرد وجود دارد و یک حالت طبیعی برای آن فرد به حساب می آید.

هر مزاج دارای علایم و خصوصیات خاص خود می باشد که با علایم بیماری ناشی از غلبه اخلاط همراه بود ، که در این مقاله به شناخت مختصری از مزاجها و اخلاط و راهکار درمان آن اشاره گردید .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع :

کتاب

گیاهان دارویی دکتر علی زرگری چاپ پنجم

طب سینا  - م ، حیدریان

------------------------------

معرفی منابع جهت مطالعه

 کتاب :

زبان خوراکی ها دکتر غیاث الدین جزایری

طب سینا  - م ، حیدریان

قرآن درمانی – محسن آشتیانی و سید محسن موسوی

عسل درمانی – الهام وفائی

میوه درمانی – فاطمه وفائی

------------------------------

معرفی کتب مرجع

کتاب الحاوی :

شامل 23 جلد کتاب الحاوی تالیف دانشمند عالیقدر ایرانی، حکیم محمدبن زکریای رازی به زبان عربی و تطبیق صفحات با نسخه دار احیاءالتراث العربی لبنان که در بسیاری از کتابخانه‌ ها و ازجمله در کتابخانه دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی موجود میباشد.

کامل الصناعه الطبیعه

این کتاب توسط دانشمند عالیقدر جهان پزشکی و بهداشت و اخلاق، علی بن عباس مجوسی اهوازی، متولد نیمه اوّل قرن چهارم هجری قمری، مدتی بعد از الحا�